De Sahara is al duizenden jaren een woestijn

Bij de "Sahara" zullen de meeste mensen direct aan lege, uitgestrekte zandvlaktes denken. Volgens deze Facebookgebruiker bedekt het zand echter iets onbekends. Een oude kaart zou aantonen dat de Sahara tot en met de zeventiende eeuw een "gebied vol steden en rivieren" was. Hoe valt dit te rijmen met het feit dat het nu de grootste woestijn van de wereld is? Klinkt spannend, maar om een zeventiende-eeuwse kaart als bewijsmateriaal hiervoor te gebruiken, is vragen om moeilijkheden.

Beoordeling

De Sahara zoals we haar nu kennen bestaat al duizenden jaren, en bedekt dus geen "steden en rivieren" van enkele honderd jaar terug. De oude landkaart moet in haar historische context begrepen worden en vormt geen betrouwbaar bronnenmateriaal om een dergelijke uitspraak te doen.

Feiten

De kaart, die volgens de Facebookgebruiker de "steden en rivieren" in de Saharawoestijn toont, is in 1685 (en dus niet zoals beweerd in 1688) gemaakt door Frederik de Wit, een bekende cartograaf in het zeventiende-eeuwse Amsterdam.

In de zogenoemde Gouden Eeuw waren wereldkaarten erg geliefd, niet alleen bij zeereizigers van de VOC als navigatiemiddel, maar ook voor degenen die aan land bleven. De kaarten werden als pronkstukken opgehangen, en daarom rijkelijk versierd.

De kaartenmakers in Amsterdam baseerden hun tekeningen op verslagen en aantekeningen die reizigers mee terug naar huis namen, maar bleven zelf meestal thuis. Een beroemde tijdsgenoot van De Wit, Olfert Dapper, schreef in 1668 bijvoorbeeld het boek "Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaenische Gewesten", zonder zelf ooit een voet in Afrika te hebben gezet. Zowel dit boek en de landkaarten van toentertijd zijn voorbeelden van hoe men bezig was de wereld in kaart te brengen, die vanuit Europees pespectief grotendeels nog onbekend was.

Wat vertelt de kaart zelf ons?

Los van deze historische context bewijst de kaart - gebaseerd op de voorhanden kennis van toen - helemaal niet dat de Sahara een gebied vol steden en rivieren zou zijn geweest. Wie inzoomt op de oude kaart, wat goed gaat via deze versie van hogere kwaliteit, ziet dat het gebied waarover de Sahara zich uitstrekt beschreven is met namen van nederzettingen, maar ook verschillende "deserts", zoals de "Ghir Desert", "Hair Desert" en "Godendum Desertum" (Latijn voor woestijn). Let op: toentertijd werd de s lang geschreven, wat lijkt op de tegenwoordige f.

Qua rivieren is de landkaart van Frederik de Wit niet helemaal te vertrouwen. Eén van de belangrijkste rivieren van West-Afrika, de Niger, staat er nog niet op afgebeeld. De rivier die wel met een dikke zwarte lijn heel West-Afrika doorklieft met een dubbele monding, heeft nooit in die vorm bestaan en toont aan dat er voor de zeventiende-eeuwse Europeaan landinwaarts nog veel te ontdekken viel. De getekende rivier mondt enerzijds uit in het huidige Guinee-Bissau, wat overeen komt met de rivier Geba, die slechts 550 km lang is en ontspringt in Guinee. De andere monding komt overeen met die van de de rivier Sénégal, die bij zijn monding de grens tussen Senegal en Mauretanië vormt. Diens bronnen liggen in Guinee en Mali, en niet in het Tsjaadmeer, zoals de kaart toont.

Er werd veel getheoretiseerd door Europeanen over hoe de rivieren in het Afrikaanse binnenland met elkaar in verbinding zouden staan. Ontdekkingsreizen, zoals de reis van Mungo Park in 1695 om de loop van de Niger te achterhalen, waren normaal in die tijd. Zoals gezegd werden kaarten gemaakt met de kennis en vermoedens die op het moment voorhanden waren.

Door dit soort reizen was het begrip van het binnenland van Afrika tegen het einde van de negentiende eeuw gegroeid. Dit zie je ook terug in de Westerse cartografie, waarin de kaarten van Afrika over de jaren steeds meer gingen lijken op de gedetailleerde landkaarten die men nu kent. In dit overzicht is vanaf de kaart uit 1851 de grote rivier dwars door West-Afrika verdwenen, en wordt nu wél de Niger getekend.

In de tijd van Frederik de Wit bestonden er vermoedens hoe het binnenland eruit zou zien, maar het gebied was nog niet door Europeanen verkend. Zijn kaart kan dus ook niet voor een feitelijke weergave van de eigentijdse werkelijkheid worden gehouden.

Gelukkig bestaan er ook andere historische geschriften over de Sahara van niet-Westerse hand, die ons wel iets kunnen vertellen over de Sahara van eeuwen terug. Ibn Battuta was bijvoorbeeld een Marrokaanse ontdekkingsreiziger die in 1352 aan een reis dwars door de woestijn begon. In zijn reisverslag beschrijft hij de droogte en zandvlaktes van de Sahara. Pas in de negentiende eeuw kwam zijn verslag in vertaling in Europa uit.

Geologische oorsprong van de Sahara

Tot zover de historische bronnen. Het onbetwistbare bewijs dat de Sahara al duizenden jaren een woestijn is, komt van de natuurwetenschappen. Het gebied kent nattere en drogere periodes. Eind jaren negentig kwamen Duitse wetenschappers erachter dat deze schommeling samenhangt met de stand van de aarde ten opzichte van de zon. Hierdoor raken zonnenstralen via een bepaalde hoek het aardoppervlak, wat de weersomstandigheden beïnvloedt.

Circa 10.000 jaar geleden veranderde de stand van de aarde ten opzichte van de zon. De Sahara was voorheen een savanne geweest, maar begon nu snel op te drogen. Tussen de 7000 en 5000 jaar geleden kreeg de Sahara haar vorm zoals we die nu kennen.

Hoewel de levensomstandigheden extreem zijn, is het gebied sinds prehistorische tijden bevolkt, met name door rondtrekkende nomadenstammen. Van de achste tot de zeventiende eeuw na Christus werd de Sahara een belangrijke handelsroute: Noord-Afrika en het Middellandse Zeegebied kwamen zo in contact met West-Afrika. Steden aan de rand van de woestijn dienden als plekken waar men weer bij kon komen en een voorraad kon inslaan voor de lange reis. Spreken van "een gebied vol steden en rivieren" in de Sahara is dus ongefundeerd. Het zand heeft daar vooral aardoppervlak te bedekken.

(Stand van zaken 11.10.2022)