Citaat over tolerantie onterecht toegeschreven aan Dostojevski

"Tolerantie zal een dusdanig niveau bereiken dat het intelligente mensen verboden wordt om na te denken, zodat idioten zich niet beledigd voelen". Dat citaat wordt – soms met iets andere woorden – online door Nederlanders en Belgen toegeschreven aan de Russische schrijver Fjodor Dostojevski. Maar is dat wel terecht?

Beoordeling

Er is geen bewijs te vinden dat Dostojevski deze zin ooit schreef of zei.

Feiten

Het citaat doet al langere tijd de ronde en werd al in 2021 gedeeld. Het ging toen ook rond in het Frans en het Duits. Ook in het Duits nam Deutsche Presse-Agentur het citaat al eens onder de loep in een factcheck.

Niet alleen op sociale media wordt de quote aan Dostojevski toegeschreven. Het Nederlandse Eerste Kamerlid Marjolein Faber-Van de Klashorst (PVV) gebruikte het in een debat op 8 februari 2022 over grondrechten en democratie in de Europese Unie. Volgens Faber-Van de Klashorst komt het citaat uit het boek Schuld en Boete (in andere uitgaves ook bekend als Misdaad en Straf).

Dat klopt niet. De zin is niet in één van de werken van de Russische schrijver te vinden, noch is er bewijs dat hij dit ooit heeft gezegd. Online zijn quotes van de beroemde schrijver veelvuldig verzameld. In een lijst met de ‘beste passages’ uit Misdaad en Straf komt dit citaat over intelligente mensen niet voor. Een pdf van een Engelse vertaling van het boek is makkelijk online te vinden. Ook hier is het niet in te vinden.

Op boekenwebsite Goodreads geeft de zoekopdracht ‘Dostoevsky intelligent’ wel 29 resultaten, uit verschillende werken, maar geen daarvan zijn deze quote. Ook met een andere schrijfwijze van de naam komt dit citaat niet naar boven. Een zoekopdracht met de naam van de schrijver en het woord ‘tolerance’ levert ook niets op.

De quotes op Goodreads kunnen door iedereen worden toegevoegd. Het is dus ook niet gezegd dat alle quotes die er wel staan, wél correct zijn toegeschreven. Het citaat dat online rondgaat, staat hier in ieder geval niet tussen.

Hoewel veel van Dostojevski’s werk is vertaald, is het een goed idee om het citaat ook nog in zijn moedertaal te zoeken. Ook in het Russisch werd de quote namelijk op Twitter verspreid in 2021.

Op een Russische website over Dostojevski, waar ook biografieën en brieven van de schrijver zijn verzameld, is ook geen spoor van de zin over tolerantie en intelligente mensen te vinden.

Oorsprong citaat

Een verdere zoektocht laat zien dat de quote ook in 2019 al op Russische websites verscheen. Daar werd het echter niet toegeschreven aan Dostojevski.

Op het forum Reddit vraagt iemand in datzelfde jaar om een vertaling van de quote van Russisch naar Engels. Ook hier wordt de schrijver niet genoemd.

De man die op de Russische website en Reddit bij de quote wordt afgebeeld, is ook niet Dostojevski. Dit is een screenshot uit een Russische verfilming van een roman van de schrijver Boelgakov.

Dostojevski stierf in 1881. Het is onwaarschijnlijk dat er meer dan een eeuw na zijn dood nog een citaat verschijnt dat niet eerder bekend was. Er is in openbare bronnen geen bewijs te vinden dat dit citaat aan Dostojevski toegeschreven kan worden.

(Stand van zaken: 04.07.2022)